ریاست مرکز دایرة المعارف
مرکز دایرة المعارف از حدود چهل به این سو در چوکات اکادمی علوم فعالیت دارد و تشکیل فعلی این مرکز به شمول پرسونل اداری و خدماتی به 14 نفر میرسد.
این مرکز نخست در سال 1320ش. (1941م.) به نام انجمن دایرة المعارف در تشکیل «پشتو ټولنه» مربوط ریاست مستقل مطبوعات تأسیس شد. اولین مدیر آن میا حسین خان بود. این انجمن در سال 1325ش. به مدیریت عمومی ارتقا کرد و محمدهاشم پردیس (میوندوال) اولین مدیرعمومی آن بود. در سال 1328ش. برای دایرةالمعارف پشتو مدیریت جداگانه ایجاد گردید که غلام جیلانی جلالی اولین مدیر این بخش بود.
در دورۀ اول، آریانا دایرة المعارف شامل شش جلد به زبان دری و هفت جلد به زبان پشتو بود. برای چاپ آریانا دایرة المعارف دورۀ اول برنامههایی روی دست گرفته شد که هر جلد در پنج جزء 200 صفحهیی در رابطه به علوم مختلف طبع و نشر گردد و بعداً جزوهها در یک جلد 1000 صفحهیی تنظیم گردد. بنابر آن مطابق برنامۀ فوق جزوههای اول و دوم آریانا دایرة المعارف جلد اول در سال ۱۳۲۷ش. و جزوههای سوم، چهارم و پنجم آن، در سال 1328ش. به مدیریت میر علی اصغر شعاع اقبال چاپ یافت. جلد ششم و آخر دایرة المعارف آریانا دورۀ اول به زبان دری، در ماه حوت سال 1348ش. (مارچ 1969م.) به ریاست سردار محمد منگل به چاپ رسید.
اولین جلد آریانا دایرة المعارف به زبان پشتو در سال 1329ش. (1950م.) به مدیریت غلام جیلانی جلالی، تکمیل و طبع و نشر گردید. جلد هفتم و آخر آریانا دایرة المعارف به زبان پشتو در ماه اسد سال 1355ش.(1976م.) به آمریت دکتور حفیظ الله ناصر تکمیل و به چاپ رسید.
بخش افغانستانشناسی شامل جلد سوم به شکل کتاب مستقل و به گونۀ اختصاصی نیز از طرف انجمن آریانا دایرةالمعارف به چاپ رسیده است. این کتاب در رابطه به تاریخ، دورههای تاریخی، وضعیت جغرافیایی، راهها، کوهها، دریاها، زراعت، صنایع، تجارت، زبان، سبکهای نگارش، تاریخ ادبیات دری، نویسندهها، کتابها، آثار تاریخی، موزیم ملی، ترکیب اداری و در کُل افغانستان شناسی اثر مهمی به شمار میرود.
انجمن دایرة المعارف، بر علاوۀ چاپ آریانا دایرة المعارف به زبانهای پشتو و دری، قاموس جغرافیایی افغانستان را به زبان پشتو در شش جلد و به زبان دری در چهار جلد به طبع رسانده است.
آریانا دایرةالمعارف دورۀ دوم به تأسی از فرمان شماره 116مؤرخ 14/5/1381جلالتمآب حامد کرزی رئیس دولت انتقالی اسلامی افغانستان، بعد از چند دهه تأخیر، مجدداً به فعالیت آغاز کرد.
مرکز ریاست دایرة المعارف، نخست «کمیسیون تثبیت و ارزیابی مقالههای دایرةالمعارف» را به ترکیب دانشمندان اکادمی علوم، اساتید پوهنتونهای: کابل، طبی، پولیتخنیک و سایر نهادهای علمی ایجاد و بعداً پلان تدوین دورۀ دوم دایرةالمعارف آریانا را به دو زبان پشتو و دری در مجلدات جداگانه، ولی همزمان در سال 1385ش. رویدست گرفت.
دورۀ دوم، آریانا دایرة المعارف شامل هفت جلد به زبان دری و هفت جلد به زبان پشتو بود.
جلد اول دورۀ دوم دایرةالمعارف آریانا در سال 1386ش. به زبانهای پشتو و دری به ریاست سرمحقق ثریا پوپل تکمیل و به طبع و نشر سپرده شد.
جلد هفتم و اخیر آریانا دایرة المعارف دورۀ دوم در سال 1397 ش. به زبانهای پشتو و دری به ریاست سرمحقق لطیفه قریشی اقبال چاپ یافت.
آریانا دایرة المعارف دورۀ دوم، بنا به حکم بر مبنای آریانا دایرة المعارف دورۀ اول تحریر گردیده است. چنانچه موضوعات تاریخی، ادبی، مشاهیر و... بعد از تأیید کمیسیون یاد شده توسط دانشمندان متخصص رشتۀ مربوط ادیت گردیدند، اما مدخلها و مصطلحات جدید از رشتههای مختلف علوم؛ علوم اسلامی چون: فقه، قانون، ثقافت؛ علوم بشری شامل: زبانها و ادبیات، تاریخ، اتنوگرافی، باستانشناسی و جغرافیه، حقوق و علوم سیاسی، اقتصاد، فلسفه، جامعه شناسی، ژورنالیزم و روانشناسی، علوم طبیعی شامل: کیمیا، بیولوژی، زراعت ، علوم زمین، علوم طب، فارمسی، ریاضی، فزیک، تخنیک، ساینس و تکنولوژی، شخصیتهای برجستۀ علمی، ادبی، سیاسی، اجتماعی، شعرا، نویسندهگان، هنرمندان، فرمانروایان و سایر موضوعات توسط انستیوتهای مختلف اکادمی علوم و پوهنتون کابل تهیه و در اخیر توسط اعضای «کمیسیون تثبیت و ارزیابی مقالههای دایرةالمعارف» اصطلاحات دایرة المعارفی تثبیت و به تحریر سپرده شد. در تحریر آریانا دایرةالمعارف بیشتر از 100 نویسنده از نهادهای علمی و اکادمیک کشور بذل همکاری نموده اند.
مصطلحات آریانا دایرة المعارف که مستند به منابع معتبر داخلی و خارجی تحریر شده است، به سیستم الفبایی تنظیم و آماده چاپ گردید. به اساس فیصلۀ «کمیسیون تثبیت و ارزیابی مقالههای دایرةالمعارف» از ذکر منابع و مآخذ در ختم هر مقاله و یا به گونۀ فهرست منابع در صفحات اول یا اخیر کتاب به سبب حجیم شدن آن، احتراز به عمل آمده است، اما در آرشیف مرکز دایرةالمعارف موجود میباشد.
دورۀ دوم دایرة المعارف آریانا که شامل 14جلد، هفت جلد به زبان پشتو و هفت جلد به زبان دری میباشد، بعد از چند دهه توقف به جامعۀ علمی و فرهنگی کشور ارائه گردید. از آریانا دایرةالمعارف به حیث معتبرترین اثر مرجع، شاگردان مکاتب، محصلان پوهنتونها، استادن، محققان و در کُل در هر سطح، مراجعه کنندهگان استفاده کرده میتوانند.
ریاست مرکز دایرة المعارف، بعد از ختم دورۀ دوم آریانا دایرة المعارف مطابق پلان ستراتیژیک 10 سالۀ اکادمی علوم نشر دایرة المعارفهای اختصاصی مربوط به رشتههای مختلف علوم طبیعی و اجتماعی و دایرة المعارف اطفال را تحت کار قرار داده است.
جلد اول سلسله دایرة المعارف، برای کودکان و نوجوان که در صنوف ابتدایی و متوسطۀ مکاتب مصروف تحصیل هستند و از لحاظ سنی بین 6 تا 15سال قرار دارند، اختصاص یافته است که در سال 1398 به استقبال از صدمین سالگرد استرداد استقلال کشور، اقبال چاپ حاصل کرد.
این جلد به گونۀ مصور، شامل معرفی انسان از حجره و نسج تا سیستمهای عصبی، تنفسی، دوران خون، هاضمه، اندوکراین، حواس انسان، غذا، شحمیات، پروتئینها، ویتامینها و دهها موضوع دلچسب دیگر میباشد که به سیستم موضوعی تنظیم گردیده اند.
باید افزود که در دایرة المعارف یاد شده به تعداد «1526» واژه یا لغت و اصطلاحات فنی و علمی به ترتیب ذکر شان در متن، معنا و در یک چوکات جداگانه تحت عنوان لغتنامه، جهت سهولت استفاده کنندهها گنجانیده شده است. یعنی کتاب مذکور برعلاوۀ دایرة المعارف، قاموس کوچکی از لغات نیز میباشد.
به سلسلۀ نشر دایرةالمعارف کودکان و نوجوانان جلد دوم آن مختص به نباتات بوده و شامل: حبوبات، سبزیها، میوهها، غلات، گلها است که مانند جلد اول مصور و حاوی لغتنامهها به تعداد 845 لغت است. این جلد به دست طبع سپرده شده است.
مطابق پلان ذکر شده کار تحریر دایرة المعارف ادبی نیز از دو سال قبل آغاز شده و به زودی اقبال چاپ حاصل خواهد کرد.