پر مرکزي آسیا د روسیې او اوکراین د جګړې سیاسي او امنیتي اغېزې
«علمي ـ څېړنیز کنفرانس»
د افغانستان د علومو اکاډمي د سیمه ییزو مطالعاتو مرکز علمي غړي څېړندوی رحمت الله همت مظلومیار لخوا (پر مرکزي آسیا د روسیې او اوکراین د جګړې سیاسي او امنیتي اغېزې) تر عنوان لاندې علمي- څېړنیز کنفرانس د ۱۴۰۲ ل.کال د سرطان پر ۲۸ نېټه وړاندې شو.
نوموړي پر مرکزي آسیا د روسیې ـ اوکراین جګړې سیاسي او امنیتي اغېزو باندې هر اړخیز بحث وکړ. دا چې اوکراین له ناټو سازمان سره د یوځای کېدو لېوالتیا درلوده او له روسیې څخه یې واټن اخېسته، نو روسیې د ۲۰۲۲ز. کال د فبروري په میاشت کې پر اوکراین نظامي برید وکړ، روسیې غوښتل د لوهانسک او دونتسک ښارونه چې د دونباس سیمې باندې شهرت لري، په څو اونیو کې ونیسي او له روسیې سره یې الحاق کړي، خو دغه جګړه اوږده شوه له اوکراین څخه غرب ملاتړ وکړ، مالي او د نظامي تجهیزاتو مرستې یې ورسره وکړې او پر روسیه یې بندېزونه ولګول. د روسیې ـ اوکراین جګړې پر نړیوال نظم او اقتصادي وضعیت مهمې اغېزې درلودې, همدارنګه دغې جګړې د روسیې پر نږدې ګاونډیو, په ځانګړې توګه د مرکزي آسیا پر هېوادونو هم اغېزې درلودې.
په سیاسي برخه کې د روسیې او اوکراین جګړې د مرکزي آسیا پر هېوادونو مختلفې اغېزې درلودې چې د دې جګړې له اوږدېدو سره د مرکزي آسیا هېوادونو ارضي تمامیت له ګواښ سره مخامخ شو او د بهرني څو اړخیزه سیاست پر وړاندې یې ستونزې ایجاد شوې او د مرکزي آسیا په کورنیو ستونزو کې د روسیې منځګړیتوب او نقش کمزوری شو او په روسیه کې د مرکزي آسیا مهاجرو کارګرو کار باندې یې منفي اغېز وکړ او همدارنګه په مرکزي آسیا کې د امریکا، چین او ترکیې نفوذ زیاتېدلو ته زمینه برابره شوه.
د روسیې او اوکراین جګړې د مرکزي آسیا پر هېوادونو په امنیتي برخه کې هم اغېزې درلودې چې د مرکزي آسیا هېوادونو د امنیت په ټینګښت کې روسیه مهم رول لري. که چېرې د مرکزي آسیا هېوادونه له روسیې څخه واټن واخلي او غرب ته نږدې شي, نو روسیه کولای شي د دې سیمې امنیت له ګواښ سره مخ کړي، ځکه له یوه اړخه د تاجکستان، قرغزستان او قزاقستان په هېوادونو کې نظامي اډې لري او له بل اړخه روسي دیاسپورا په دې هېوادونو کې استوګن دي او روسیه کولای شي په خپله ګټه ترې کار واخلي.
د روسیې او اوکراین د جګړې له پيل وروسته د ټولیز امنیت پیمان سازمان نقش هم د کمزوري کېدو په حال کې دی. د ټولیز امنیت پیمان سازمان کمزوري کېدو لامل د مرکزي آسیا هېوادونو په ځانګړې توګه د تاجکستان او قرغزستان ترمنځ د سرحدي پولو پر سر د جګړو مخنیوي کې د ټولیز امنیت پیمان سازمان کمزوری دریځ دی.
د مرکزي آسیا هېوادونه هڅه کوي د روسیې او غرب سره خپلې اړیکې په سمه توګه مدیریت کړي، له یوه اړخه له روسیې سره نږدې اړیکې او ستراتیژیک مشارکت لري او له بل اړخه د غرب له پالیسیو سره د نږدې کېدو له امله ممکن د مسکو له غبرګون سره مخامخ شي. نوموړي هېوادونه هڅه کوي تر څو هم مسکو راضي وساتي او هم پر روسیې د غرب له لورې د بندېزونو رعایت وکړي او له مسکو سره له همکارۍ څخه ډډه وکړي, تر څو د غرب او امریکا له ثانویه بندېزونو ځان وژغوري، خو دواړو لوریو راضي ساتل ورته ستونزمن دی.
دا وو د کنفرانس لنډيز د کنفرانس په پای کې محقق د ګډونوالو پوښتنو ته مقنع ځوابونه وويل او د ژوري هئيت له لوري کنفرانس مثبت وارزول شو.